Соңғы он жылда (2009-2019) қытай өз ішіндегі балама күштерге жаппай шабуыл жасады. Олар: партия ішіндегі балама күштер; қытайда демократиялық, құқықтық реформа жасағысы келетін күштер; діни белсенді топтар (христиан және мұсылман күштері); ірі қаржы шонжарлары және аймақтық қаржы белдеулері (шанхай, хонконг); біріңғай ұлттық провинциялар (тибет, шыңжаң); т.б
“тазалау” барысында қытай ағаттықтарға да жол беріп алды. Саяси партияға наразы топ бұрынғыдан көбеймесе азайған жоқ. Компартияға деген сенім мен белсенділік әлсіреді. Бұл тағы қытайдың осыған дейінгі сыртқы саясатына да ықпал етті. Халықаралық ұйымдар қытайға қысым жасады. Ішкі саясат пен экономикалық әлеуетте қытай көп түйіткілдерге дөп келді. Ең басты проблема халықтың билеуші партияға деген агрессиясы еді. Халықтың ішкі қыжылы мен агрессиясын басу үшін қытай орталық азияға ақпараттық шабуылды әдейі бастады. Өйткені “орталық азия” қытай ұлтшылдары үшін түбі жоқ тақырып. Қанша айтса да, жазса да жалықтырмайтын тақырып. Іштегі бұрқасын буды сарқып-сарқып шығарып алады. Қытай ұлтшылдары мен билікке наразы күштердің басты назары “орталық азия” тақырыбына аууы қытай компартиясына да таптырмас орай-дұр. Егер халықтың басты назары билеуші партияға ауатын болса онда ішкі саясатта көп наразылықтар туар еді. Халықты компартия туралы ойландырмау үшін қытайдың ең танымал басылымдары, әлеуметтік желілері шетел тақырыбын көбірек талқыға салады. Халық назарын басқа темаға бұрып агрессия шығару әлемнің көп елінде бар тәжірибе. Дейтұрғанмен бұл қытай- орталық азияға көзалартпайды дегендік емес. Қытай орталық азияға әбден жауыр болған тарихи тақырыппен емес, жаңа концепциямен, мүлде жаңа форматпен ықпал еткісі келеді, оны алда айтамын.
Екінші, қытай өте мол ақпарат базаға ие. Ақпараттың күші- қытай компартиясының тағдырын белгілейтін басты құралға айналды. Сол себепті қытай әлемнің көп еліне бірдей ортақ әлеуметтік желіге заңмен тиым салды. Шетелден тарайтын ақпаратты қытай сүзгіден өткізген соң барып таратады. Осы арада біз білмейтін тағы бір мәселе бар. Ол- ішкі ақпараттық механизмді игеру. Яғни, қытай сырттан келетін ақпаратты сүзгіден өткізумен бірге іштегі ақпараттың мазмұнын да қарап бақылап отырады. Егер ішкі ақпаратта кейбір журналистер немесе ақпарат органдары ішкі саясат пен биліктегі олқылықты көбірек тілге тиек ете бастаса, жаңағы механизм соларды дереу тізгіндейді және халықты басқа тақырыппен назарын ацдалаға бұрып әкетеді. Қытайда халық назарын тез аударып, саяси билік туралы көп ойлаттырмайтын тақырып санатына жататын темалар:
*Кино әктерлерінің жеке өмірі;
*Әйелінің көзіне шөп салға әншілер;
*Жезөкшелер тақырыбы;
*Дәрі-дәрмек жарнамасы;
*Моңғолия отанға қашан оралады;
*Орталық азияны қашан қосып аламыз;
*Ресей ыдырай ма;
*Тайванға қашан соғыс ашамыз;
*Жабайы, жексұрын Жапон шапқыншылары (1937-1945);
*Шыңғыс Ханның тегі- қытай;
*Қытай провинцияларына әкімшілік реформа жасау керек;
*Аз ұлттардың автономиялы регионын жою;
т.б
Бұл ақпарат темаларының түбі жоқ, бірақ халыққа осы тақырыпты ұсынып басым көпшіліктің ақпараттану шоғырын ауыстырып тұрады. Бұндай әдіс-тәсіл Ресей мен Түркияда бар. Бірі Қырым мәселесі арқылы, келесі бірі Палестина мен Сирия мәселесін қозғап түртіп отыру арқылы халықтың ақпараттық талғамын үнемі басқаға бұрмалап, шын мәнінде талқылауы тиіс анық проблеманы бейғам қалдырып отырады.
Қытайдың “орталық азияға шабуыл жасауының” немесе жақын көрші елдерге шүйлігуінің ар жағында біртүрлі ішкі әлсіздік те жатыр. Қандай? Ішкі әлеуметтік тепе-теңсіздік, экономикалық шығын, сәтсіз мемжоспарлар және партияға сенімсіздік. Осы жараны ішкі ақпаратта барынша талқыға салмау керек. Оданша түбі жоқ тақырып “орталық азияны” халыққа бастап берсе, халықтың ақпарат назары билікке емес сыртқа ауады, бұл- жаралы компартияның тыныстап әлденіп алуына жақсы кідіріс демек. Егер халықты “орталық азияны қосып алып, мол мұнай мен газға кенелетініне” сендіре алса, онда қанша жемқор, қанша диктатур болса да коммунистік компартияның еш құламай, еш әлеуметтік, құқықтық реформа жасамай тұра бергені жақсы. Өйткені ол- халықшыл компартия саналмақ-дұр.
Үшінші, қытай олжылдық сыртқы дипломатиясы барысында (2009-2019) орталық азия елдері мен Ауғаныстан тарапынан келетін әлде бір қауіптердің тамырына балта шапты. Талибан діни күштерімен келсімге келді және ДАЕШ ұйымдарымен тіл табысып жатыр. Сонымен қатар орталық азия елдерінде орын алып жатқан ұлттық, рухани жаңғырулардың Шыңжаң аймағына жасайтын ықпалын әлсіретті. Бұрынғыдай аймақтық мәдени ықпалдастық жоқ. Қытай оны қалай ноқталау механизмін игеріп алды. Пан-исламизм мен Пан-түркизмге жол жоқ. Осыдан кейін қытай- орталық азия мен Ауғаныстанға жаңа ойыншы ретінде кіре бастайды. Бұл Ақш пен Ресейге тиімсіз. Олар орталық азия елдері мен Ауғаныстанда жаңа Пан-исламизм мен жаңа Пан-түркизм идеяларының өркендеуін қалайды. Қытай да бұл идеяға тоқтап қалмайды, өзінің пан-исламизмі мен пан-түркизмін тықпалайды да аймақтағы басты ойыншы болғысы келеді. Бұның жарқын мысалы, “жетісу- бізнің иер”, “бүтүн түркүлернің аталары- ұйғыр болған” деген ұрандарды әдейі айтқызып қытайдың орталық азияға болған қызығушылығын енді ұйғырлар мен дұңғандардың аузынан беріп отырады. Біз бұны ұйғырлардың немесе дұңғандардың “ұлттық шовинизмі” деп қабылдаймыз, бірақ артында қытайдың саяси механизмі жатқанын аса байқамаймыз. Бұл ұрандар ұйғырлар мен дұңғандарды құрдымға батырып, қытайлардың көктен тілегенін жерден әпереді.
Төртінші, қытай орталық азиядағы ішкі ағыс өзен-сулардың денін игеріп болды. Памир, Тиян-шань, Алтай тауларындағы ішкі-сыртқы өзен ағыстарының басын бұрып әкетті. Қытайдың бұл аймаққа саясаты- шекаралық өзендерді игере алу-алмаумен тіке байланысты. Қытай шекаралық келсімге қол қойса да, шекаралық өзендерді ортақ игеу келсіміне әлі қол қоймай келеді. Бірақ қытайлар басты шекаралық өзердерді әбден игерді. Яғни көбінің басын бұрып әкетті, енді қол қою қаншалық маңызды, сол қызық! Шыңжаңдағы ішкі өзен шекаралық сулар игерілсе шөл, құмайт жерлер толық ашыла бастайды деген сөз. Яғни бұл аймаққа ішкі қытайдан тағы да мигранттар қаптайды. Қаланың ауыз су мәселесі шешілсе шекаралық өңірдің демографиясы одан сайын артады. Бұл мынаны түсіндіреді- қытай орталық азияны басып аламын деп айғайламаса да әлеуеттік жағдай бәрібір де соған мәжбүрлейді. Мысал ретінде ойлаңызшы, егер Ресейдің саяси немесе экономикалық әлеуеті Мәскеудің айналасында емес, Сібірде яғни Омбы мен Орынборда болғанда Қазақстанның солтүстік аймағына төнетін қауіп қазіргіден он есе көп болатын еді.
Бесінші, қытайдың саяси технолоктары орталық азияға өз ықпалын арттыру үшін жаңа концепциялар мен жаңа форматтағы мүддені ойлап тауып шығады. Осыған дейін айтып жүрген жерді қосу алу мәселесінің тарихи негізі жоқ, түбі шикі екенін қытайдың өздері де біліп отыр. Жаңа концепция немесе жаңа форматтағы мүдде ықпалдастығы екі салада қатты дамиды. Олар: экономика және қауіпсіздік мәселесі. Яғни орталық азия елдері Ақш-Ресей-Қытай үштік алпауыт елдің жаңа экономикалық және жаңа қауіпсіздік қақтығыс ошағына айналады. Егер қытай “бұл аймақ бір кездері менікі болған, бұл жер Цин империясынан қалған жер” дейтін болса, онда Ресей де, Ақш та бір кездері Цин империясы қол қойған теңсіз келсімдерді, құжаттарды алып шығады. Ол- қытайға өте тиімсіз, қытай жер сұрамақ түгіл қазіргі аумағын да айрылып қала жаздайды онда. Сол үшін қытай орталық азияға тарихтағы бір өткен-кеткен жалған концепция үшін кіре алмайды. Қытайға енді тек келешектің мүддесін көздейтін бір нәрсе керек. Ол- аймақтағы қауіпсіздік; Ол- аймақтағы экономикалық мүдде.
Енді не істеу керек:
Бірінші, ғылми негізі жоқ синофобиядан арылу керек. Дәлелге, дәйекке немесе белгілі ғылми негізге сүйенген танымды орнату керек;
Екінші, орталық азия елдері арасында ішкі ағыс өзен-көлдер мәселесін тезден шешіп, орталық азияның су тұтыну мәселесін қытайға тәуелді етуден сақтау;
Үшінші, Алматы-Бишкек-Ташкен арасында ірі экономикалық белдеу қалыптастырып, қытайдың Үрімжі-Қашқар арқылы келетін экономикалық дәлізін болдырмау;
Төртінші, орталық азияда жаңа аймақтық негіздегі пан-түркизмді қалыптастыру;
Бесінші, орталық азияның ортақ экономикалық одағы мен ортақ валютасын жасау;
Алтыншы, орталық азияның жаңа стратегиялық зерттеулер инситутын құру;
Жетінші, орталық азияда “түркілік исламды” дамыту, діни күштерге (талибан, даеш) тиым салу;
Сегізінші, орталық азияның гео-стратегиялы орналасуына сай саяси, мәдени және әлеуметтік реформаларды түбегейлі қолға алу, орталық азия елдері арасындағы ала-құлалықты жою;
Тоғызыншы, Моңғолия-Қазақстан-Қырғызстан-Өзбекістан елдері арасында ортақ әскери одақ құру, қытайдың шекаралық аймағына қорғаныс дәлізін қалыптастыру;
Оныншы, орталық азия жастар одағын құру, түркі-тұраншыл білікті лидердер легін жасақтау;
Он бірінші, қытайға балама күштердің орталық азиядағы үлесін жоғарлату, яғни аймақтағы алпауыт елдердің тепе-теңдігін бірдей сақтап тұру;
Он екінші, орталық азияның ортақ ақпарат агентігін құру, ақпараттық шабуылға ортақ қорғаныс орнату;
т.б
Бұл мәселе тек ғана Қазақстанның немесе Қырғызстанның ұлттық мәселесі емес, тұтас орталық азияның өңірлік қауіпсіздік мәселесі. Сол үшін аса ірі шаруаларды тұтас орталық азия бірігіп атқарса жүк жеңіл болады.
Елдес ОРДА
12.04.2020
