Нұр-Сұлтанда «Түркі әлемі: тарихи-мәдени мұра» атты халықаралық конференция өтті. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Egemen Qazaqstan» газетінде жарияланған мақаласын қолдау мақсатында өткізілген жиында «Түркі әлемінің тарихи-мәдени атласы» таныстырылды. Бұл ерекше жинақ Халықаралық Түркі академиясының мұрындық болуымен жарық көріп отыр. Онлайн-оффлайн режімде өткен басқосу барысында іргелі ғылыми еңбектің салтанатты тұсаукесер рәсімі болды.

Атлас әйгілі саяхатшылар мен жи­һан­­­кез­дер жасаған көне карталар мен байыр­ғы бабаларымыздың мол мұ­расын көрс­ететін маңызды мәлі­меттерді қамтиды. Кітапта өте құнды деректер жинақталған. Ұйым­дас­ты­ру­шылардың айтуынша, Түркі әлемі бірегей өркениет саналады. Өйткені оның мыңжылдық тарихы тұтас Еуразия құрлығын қамтып, Орталық Еуразияның орасан зор кеңіс­ті­гінде өз қолтаңбасын қалдырды.

«Орталық Еуразияның далалық ай­ма­ғы жылқыны қолға үйрету, метал­лур­гияның пайда болуы сынды көптеген же­тістіктердің отаны болды, оларсыз жал­­пы адамзаттық өркениеттің тарихын елестету мүмкін емес. Дәл осы жер­­ден тектоникалық ауқымдағы саяси оқиғалар басталды, олар әлем тари­хының өрбуіне тікелей ықпал етті. Түр­кі халықтары ғасырлар бойы құр­ған ұлы мемлекеттер Еуразияның саяси картасын белгіледі. Олар – Ғұн­дар державасы, Түркі қағанаты, Сел­жұқ­тар және Алтын орда, қазіргі түркі мем­ле­кет­терінің – Ресей, Қытай, Үндіс­тан, Батыс Еуропа елдерінің тарихы мен мә­дение­тінде өшпес із қалдырған моғол­дар мен мәмлүктер империясы», дейді ұйымдастырушылар.

Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлінің айтуынша аталған жинақ Тәуелсіздігіміздің 30 жылдығына арналып отыр.

«Таяуда ғана Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуел­сіздік бәрі­нен қымбат» атты мақаласы шық­қа­ны белгілі. Атластың жарық көруі сонымен тұстас келуінің де мәні зор деп есептейміз. Себебі мақалада Президент бұл жерді ешкім сыйға тартпағанын, атадан мирас болып қалғанын айтты. Бүгінгі атлас – соның жарқын айғағы. Себебі мұнда 200-ден астам карта мен тарихи құжаттар қам­тылған және осы географиялық аумақ­тағы тарихи-мәдени жетіс­тік­терді паш етеді», деді Дархан Қыдырәлі.

Ұлттық академиялық кітап­ха­на­сын­да өткен алқа­лы жиынға алыс-жақын шетелдер­ден құрметті қо­нақ­тар бейне байланыс режімінде қа­тыс­ты. Олардың қатарында ТүркПА ұйы­мы­ның Бас хатшысы Алтынбек Ма­маюсупов, Түркі кеңесінің алғашқы Бас хатшысы Халил Ақынжы, Әзер­бай­­­жанның алғашқы Премьер-ми­нис­­­трі Гасан Гасанов, Қыр­ғыз­стан­­­­ның экс-мемлекеттік хатшы­сы Осма­на­­кун Ибраимов, Түркі кеңе­сі бас хат­шы­сының орынбасары Өмер Код­жаман, Әзербайжан Рес­пуб­­­лика­сы­ның Қазақстандағы төтен­­ше және өкі­летті елшісі Рашад Мам­ма­дов, Түркия Республикасының Қазақстан Рес­публикасындағы төтенше және өкі­лет­ті елшісі Уфук Экиджи, Ма­жарс­тан­ның Қазақстан Респуб­ли­ка­сын­дағы төтенше және өкілетті елшісі Михай Галошфай бар.

Сондай-ақ конференцияға Қазақс­тан Республикасы Сенатының депутаты Алтынбек Нұхұлы, Өзбекстан Рес­пуб­ликасы Сенатының депутаты Азамат Зие, Білім және ғылым ми­нис­тр­лігі Ғылым комитетінің төра­ғасы Жанна Құрманғалиева, Түркі ке­ңесі Ақсақалдар кеңесінің мүше­сі, белгілі ғалым Әділ Ахметов, Франк­­фурт университетінің профессоры, Ресей ғылым академиясының Сібір бөлім­ше­сінің филология институтының бас ғылыми қызметкері Ирина Невская, Татарстан Республикасы А.Х.Халиков атындағы археология институтының директоры Айрат Ситдиков та қатысты.

Бұдан бөлек, еліміздегі диплома­тия­лық миссиялардың жетекшілері, бауырлас түркі елдері Ұлттық ғылым академияларының басшылары, белгілі қоғам және мемлекет қайраткерлері, Әзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркия, Ресей, АҚШ, Ита­лия, Моңғолия, Германия, тағы басқа 20-дан астам мемлекеттен танымал түр­кі­­­танушы ғалымдар мен сарапшылар атса­­лысты.

Конференцияны Халықаралық Түркі ака­демиясының президенті Дархан Қыдырәлі жүргізді. Жиынның тәуел­сіз­діктің 30 жыл­ды­ғына арналып өткі­зі­ліп отыр­ға­нын атап өткен ұйым басшысы Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Egemen Qazaqstan» газетінде жарияланған «Тәуелсіздік бә­рінен қымбат» атты мақаласындағы «Қазаққа осынау ұлан-ғайыр аумақты сырттан ешкім сыйға тартқан жоқ» деген ұстанымын «Түркі әлемі» атласы ғылыми тұрғыда айқындай түсетінін атап өтті.

ТүркПА үйымының Бас хатшысы Алтынбек Мамаюсупов Қазақстан Респуб­ликасы Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Тәуелсіздік бәрі­нен қымбат» атты мақаласының ха­лық­аралық қатынастардағы өзара сенім­ді ны­ғайта түсуде маңызы зор екеніне тоқталды.

«Бүгінде халықаралық қауым­дас­тық соңғы онжылдықтағы ең өткір сенім дағдарысын бастан өткеріп жатыр. Қазір­гі заманғы қауіп-қатерлерге қарсы біздің еліміз аймақтық және жаһандық қауіпсіздік пен бей­біт­шілікті нығайта түсуге бағыт­талған бірқатар бастамалар арқы­лы оңтайлы жауап бере алады. Осы орайда Президент Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың соңғы оқиғалар тұрғысынан шындығында да өте өзекті мәселелерді көтерген әрі Қазақстанның алдағы даму бағдарын айқындай түсе­тін мақаласын айрықша атап өтуге болады», деді А.Мамаюсупов.

Бұдан кейін сөз алған Түркі Кеңесінің алғашқы бас хатшысы Халил Ақынжы өткеннің еншісіндегі дау­дың бәрі біздің тарихи санамыздың терең түкпірінде қалуы керек деп санайды.

«Әлем тарихын түркі халық­тары­нсыз елестету мүмкін емес. Жаһандық дең­гей­дегі ғылыми жетістіктер мен мә­дени құндылықтардың көпшілігі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі кеңістікті алып жатқан біздің алып құрлығымызға тие­сі­лі. Сонымен қатар бұл аймақтың ең ірі қақтығыстар алаңына айналған да кез­дері болды.

Өткеннің еншісіндегі даудың бәрі біздің тарихи санамыздың терең түк­пі­рінде қалуы керек және келеше­гі­міз­дің кемелдігі үшін одан сабақ ала білуге тиіспіз. Бүгінде БҰҰ және барша әлемдік қауымдастық мойындаған түркі мемлекеттерінің тәуелсіздігі тоқтаусыз ны­ғайып келеді. Бүгінгі конференция сияқты ғылыми форумдар біздің елдеріміздің және көршілес мем­лекет­тер­дің ынтымақтастығын кеңей­те түсуге ықпал етеді.

Бүгін таныстырылған, түпнұсқа мәлі­меттерге сүйене отырып Түркі акаде­миясы ыждаһаттылықпен әзір­леген «Түркі әлемінің» атласы бұл бағыттағы алғаш­қы бірегей басылым болып саналады. Ендігі жерде бұл атлас біздің бірінші жүгінетін сенімді тарихи дереккөзге айналады деп сенемін. Халықаралық Түркі академиясын осы жетістігімен шын жүректен құттықтаймын», деді ол өз баяндамасында.

Әзербайжан Республикасының алғаш­­­қы Премьер-министрі, Әзербай­жан­­ның Польшадағы Төтенше және өкілетті елшісі Гасан Гасанов қазақ мем­ле­кеттілігінің тарихы мыңжыл­дық­тар­дан бастау алады деп санайды.

«Қазақ халқының және оның мем­лекет­тілігінің тарихи тамыры мың­жыл­дықтардан, нақтылап айтқанда, сақ-скиф дәуірінен бастау алады. Бұл даусыз дерекке Страбон, Геродот, тағы басқа да көне заманғы авторлардың еңбектеріндегі мәліметтер айқын айғақ бола алады», деп атап өтті.

Қырғыз Республикасының экс-мем­лекеттік хатшысы Осмонакун Ибраимов әлемде ешкім халықаралық құқықпен танылған ұлттық шекараларды даулауға құқылы емес деп санайды.

«Қазіргі Еуразия кеңістігінің ға­сыр­лар бойғы тарихын және бүгінгі кел­бе­тін түркітілдес мемлекеттерсіз елес­тету мүмкін емес. Әлемнің саяси кар­та­сында біздің тәуелсіз мемлекеттер пайда болғаннан бергі отыз жылда, біз олардың заңды халық­аралық құқық субъектілері әрі әлем­дік контексте тәуел­сіз мәдени-эконо­микалық құрылым ретінде толық қалыптасқандығын батыл түрде айта аламыз. Қазіргі заманда халықаралық деңгейде мойындалған ұлттық шекараларды өткен тарихтың даулы мәлі­мет­те­ріне, аңыздар мен мифтерге сүйеніп қайта даулауға ешкімнің қақысы жоқ» деді О.Ибраимов.

Франкфурт университетінің профессоры, Ресей ғылым академиясының Сібір бөлімшесінің филология инс­титу­тының бас ғылыми қызметкері Ирина Невская конференцияға қатысу­шыларды түркі мемлекеттерінің Тәуелсіздігінің 30 жыл­ды­ғымен құт­тық­тай отырып, Атласты жоғары бағалады. Сонымен қатар ежелгі түркі жазба ескерткіштерінің таралуы­ның негізгі ерекшеліктері мен географиясы туралы баяндап берді.

Түркі дүниесі Ақсақалдар кеңесінің мүшесі Әділ Ахметов халықаралық кон­ференцияны көрші мемлекеттер арасына іріткі салғысы келетін саяси сайқы­мазақ­т­а­рдың сандырағына орынды жауап болды деп санайды.

«Бұл конференция және оның терең ғылыми мазмұны халықтар арасына іріткі салып, Қазақстан және Ресей халық­тарының достығына мына қақ­қысы келетін әртүрлі санаттағы саяси сайқымазақтардың жалған әрі негізсіз әрекеттеріне лайықты жауап болды» деді Ә.Ахметов.

Қорыта айтқанда, конференция ба­ры­­­сында қатысушылар Мемлекет бас­­шы­­сының «Egemen Qazaqstan» газе­тін­­де жарияланған мақаласына ғылыми тұрғыда үлкен үн қосты. Осы орайда, бас басылымда жарық көр­ген мақала өткенді зерделеуде та­рих­шылардың орны ерекше екенін айқындап, ғылыми салаға тың серпін берді.

Абай Отар

https://egemen.kz/article/260761-turki-alemi-prezident-maqalasyn-qoldady
© egemen.kz