Қап тауының қаз мойнына ақша бұлттарды шәлідей орап, жасыл пүліш орманды арқасына жамылып, дүрия етегін арынды асау өзеніне малған кербез де қайсар келбеті туралы аңыз-әпсана, ғажайып хикаялар қазақ арасында ежелден жыр болып айтылып, сыр болып сақталып, керуен-керуен жылдардың көшімен көкейге сіңісті болған.

Ондағы перілер мен диюлар, самұрық пен сан алуан алыптар, арасан бұлақтар мен мәңгі сарғаймайтын балғын құрақтар талай ертегіге жүк болған. Осынау Қап тауынан да иығы асқақ, қазыналы жұмбағы қатпарлы, ар-намысы айбынды, бекзат та тәкаппар даңқымен, ізгілікті иірімімен әлемдік әдебиетте түркі халықтарының мәртебесін аспандатқан бауырлас әзербайжан халқының сүйікті перзенті, әлем әдебиетінің көрнекті өкілі, данышпан ақын Низами Гәнжауидің өмірге келгеніне биыл 880 жыл толып отыр. Соған орай Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев 2021 жылды «Низами Гәнжауи жылы» деп жариялады.

Низами Гәнжауи (1141-1209) – әзер­­байжан халқының классик ақыны, түркі әлемінің ұлы ойшылы. Ол 1141 жылы қазіргі Әзербайжанның Гәнжа қаласында дүниеге келген. «Гәнжауи» – оның лақап аты, шын есімі Ілияс ибн Жүсіп Низами. Гәнжашәй өзенінің алқа­бында орналасқан көрікті Гәнжа шаһа­ры орта ғасырда мәдениет пен бі­лім­нің, сауда мен қолөнердің гүлденген орталығына айналады. Кавказ, Таяу Шығыс, Орта Азия елдерімен тығыз қатынаста болған Гәнжада сол заманда үздік өнерге ие болған атақты ша­йырлар мен ойшылдар, қылқалам, құс­нихат шеберлері, зергерлер мен сәу­летшілер бас қосады. Ақынның әкесі әуелі Иранда, кейіннен Гәнжа ша­һарын­да өмір сүреді. Низами жаста­йынан ғылым-білімге құштар зеректігімен көзге түсіп, математика, медицина, музыка, бейнелеу өнері, ислам философиясы, фикх, астрономия, жұлдызнама, алхимия, ботаника, теология, ислам, христиан, иудаизм, зороастризм, мани ілімі, мифология, үнді мен антикалық мәдениет мирастары және басқа да салаларды терең меңгеріп өседі. Оның сол дәуірдегі ғылымды жан-жақты меңгерген ғұлама екендігі өлеңдері мен дастандарынан айқын көрініп тұрады:

Оқыдым арабшаны, Дариды да,

Үңілдім Бұхари мен Табариға.

Жырларым ағат, қате болмасын деп,

Аштым мен, кітаптардың қоймасын көп.

Пехлеви қоймасынан бума таптым,

Ізетпен әр параққа шырақ жақтым.

Көненің көп кітабын тауысқанда,

Қаламым қанат қақты алыстарға.

(Аударған Қ.Бекқожин)

Ол өлеңдерін түрк тілімен қатар, араб, парсы тілдерінде жазған. X-XII ға­сыр­ларда елдің әлеуметтік-саяси өмірі­не дағдарыс пен қиыншылық әкел­ген Иран, Кавказ, Тұран билеуші­лер­інің тақ таласын өткір сынап, ел­дің арман-мұңын, ізгілік пен махаббат­ты парасат шуағына өрнектеп шебер жырлаған Низамидің әлемге әйгілі «Хамса» топтамасына енетін бес дас­таны және лирикалық өлеңдер дива­ны­ның жеке бөлімдері, 6 қасида, 116 ғазел, 2 қыта, 30 рубаи және басқадай туын­дылары бүгінге жеткен.

Ақынның жауһар туындылары Шығыс пен Батыс поэзиясының дамуына орасан зор ықпалын тигізді. Әсі­ресе Хафиз Ширази, Жалал-ад­дин Руми, Сағди сынды ақындар оның нәрлі поэ­зиясынан сусындады. Мы­салы, Әмір Хұсрау Дехлеуи, Әлі­шер Науаи, Абай, Гёте тағы басқа ақын­дар­дың дастанда­ры Низамидің әсем әле­мінен тамыр тар­тып өрбіді. Шы­ғыс шайырларының бар­шасы нәзира үл­гісінде Низамиді жаң­ғыртып қайта­лайды. «Хұсрау – Шы­рынды» 1383 жылы Сарай Беркедегі қып­шақ Құтып та жырға қосады. Бұл мек­тептен Батыс классиктері де құр ала­қан қалмаған. Ай­талық, «Жеті ару» дас­танының «Туран­дот ханшайым» атты бөлімін не­міс ақыны Гёте де жырлаған.

Парсы тілді әдебиетте Сағди, Фир­д­ауси, Анвариді ақындардың пайғам­бары десе, Фирдауси жазған «Шах­намадан» асырып «Хамса» жазып, бес дас­таннан құралатын жаңа жанрды әлемдік әдебиетке ендіріп, соны ба­ғыт қалыптастырған Низамиді «ақын­дардың Тәңірісі» деп замана данышпандары аспандатып баға берген, ал оның алдында дүниеге теңдессіз туынды «Шахнамасы» арқылы мәшһүр болған Фирдаусиді «шайырлардың пайғамбары» деп ұлықтаса керек.

Шығыс әдеби дәстүріне жаңа өр­нек әкелген ғұлама шайыр Низами өзі­нен бұрынғы Фирдауси, Санаи секіл­ді ақындардың әдеби мирастарын жалаң жалғастырушы ғана емес, шы­ғар­машылықпен ілгері дамытушы, сы­ни көзқараспен ширатып, соны белес­ке көтеруші тұлға ретінде дараланады. Ол мөлдір махаббатты, ізгілік пен адал еңбекті, қарапайымдылық пен нә­зік­тікті, қисапсыз байлық, шексіз би­лік, тоғышарлық пен қатыгездікке қара­ма-қарсы қойып жырлап, адам­ рухы­ның бәрінен асқақ екенін ұлықтайды.

Шайырдың негізгі іргелі шығармасы – «Хамса» («Бес дастан топтамасы»), оған «Сырлар қазынасы» (1173 – 1179), «Хұсрау-Шырын» (1181), «Ләйлі-Мәжнүн» (1188), «Жеті ару» (1197) және «Ескендірнама» (1203) атты бес дастаны кірген. Низамидің эстетикалық-философиялық соны да күрделі па­йыммен үйлестіріп, энциклопедиялық ұшан-теңіз ілім-біліммен нәрлендіріп, қайталанбас әсемдікпен өрнектеген «Хамса» («Бес дастан топтамасы») эпопеясы әлем әдебиетінің алтын қорының төрінен орын алады. Низами Гәнжауидің «Хамса» топтамасы шамамен алпыс мың жол өлеңнен құралады, ақын бұл бес дастанды өмірінің соңғы отыз жылында жазып бітіреді.

«Уа, құдірет, көтер мені құзырың­ның қақпасына, Тәкаппар жұрт есігін­де денем шаң боп жатпасын да!», деп жырлаған шайыр патша сарайының бұлбұлы болуды қаламай, шабытты шығармашылық азат рухты таңдап, серілік пен рухани кемелдену жолын өміріне серік еткен. Оның өлеңдерінен сопылық бағыттың іздері айқын бай­қалады. Абжад есептерімен Низами аты 1001 деген санға пара-пар, оны да өлеңдерінде сипаттайды.

Низами «Хамсаны» құрайтын «Сы­р­лар қазынасы (Мағзам ул-ас­рар)» дастанын Ерзинжан әкімі Бах­­рам Шах ибн Дәуітке, «Хұсрау мен Шы­рын­ды» Селжұқ сұлтаны Атабек Махам­мед ибн Жаһан Пехлеванға, «Ләйлі мен Мәжнүнді» Ширван шах І Ахситанға, «Жеті аруды» Мараға билеушісі Аладдин Көрпе-Арсланға арнайды. «Ескендірнама» дастаны «Шараф­нама» және «Икбалнама» атты екі бөлімнен тұрады. «Шараф­нама» кітабын Әзербайжан Атабегі Нүс­рәтаддин Әбубәкір ибн Мұхаммедке, «Икбалнаме» кітабын Мосул әкімі Мәлік Изаддинге арнайды.

Оның дидактикалық-философия­лық ой-пікірлерге толы «Сырлар қазына­сы» дастанында ақын адам баласы­ның өткінші фәни жалғанға келуі, ерже­тіп, ғұмыр кешуі, ақыры сол өмірмен бір­жола қоштасуы жайында толғаса, «Хұс­рау мен Шырын» дастанында адам бойындағы ең асыл қасиет – махаббатты жырлай отырып, сол арқылы ол мемлекетті басқаратын адам қашанда қара қылды қақ жаратындай әділ, ақ ниетті, мейірімді жан болуы керек деген пікір айтады. Ал ғұмыр бойы адал махаббатынан айнымаған Шырын сұлуды Низами ізгіліктің үл­гісі етіп мадақтаса, «Ескендірнама» шығармасында ежелгі аңыз-лақап­қа айналған патша Ескендір Зұлқар­найын туралы тарихи бай деректерді көркемдікпен әрлеп, жырға арқау етеді. Қазақтың ұлы ақыны Абайдың «Ескендір» дастанын Низами үлгісіне жақын жырлағанын кемеңгер Мұхтар Әуезов анықтаған.

«Хұсрау-Шырын» дастанының кейіпкерлер жүйесінің өзінде ежелгі заман поэзиясының дәстүрінде кездес­пей­тін өзгеше жаңа леп, тосын мү­сіндеу байқалады. Айталық, дас­танның бас кейіпкері әйел, ол – сұлулығы мен даналығы жарасым тапқан Шырын. Оның даналығы ел билеген патшалардан да артық, нәзік сезім, терең парасат, адал махаббаттың иесі. Мұндай ару бейнесі сол дәуірде әлемдік әдебиетте кездеспейтін сирек құбылыс. Байлығы мен билігі шексіз, бірақ көркем мінезді жомарт патша Хұсрауға қарсы қойылған кейіпкер де соны, ол – қарапайым еңбек адамы, тас қашаушы Фархад. Оның алып дене­сі мен ізгі көңілі адал еңбек иесінің мәр­тебесі патша тағынан да, қисапсыз қа­зы­на­дан да асқақ екендігін танытып, да­ныш­пан Низами гуманистік рухты, адал­дық пен еңбекқұмарлықты, мөлдір махаббатты барша құндылықтан артық бағалап, адамзатқа үлгі еткендігін дәйектейді.

«Хамсадағы» оқиғалар шытырман хикая, қызықты аңыз-әпсана, ширық­қан сюжеттік желіге өріліп, оқырманды бейжай қалдырмай тартымдылығы­мен арбап алады. Шайырдың шеберлігі сол, оның әрбір кейіпкері бір-біріне мүл­де ұқсамай, жаңа қырымен,тылсым сы­ры­мен, қызу тартыс-таласпен, әр дас­­танда оқиғалар буырқанып даму­мен сурет­теледі. Мысалы, Хұсрау пат­ша мен Фархад шебердің кездесуін­дегі мы­нау диалог ежелгі түркі дәстүріндегі айтыс үлгісінде, нақтырақ айтқанда, ше­шендік дау мазмұнында берілген десек болады:

Хұсрау: – Уа, кімсің сен, қалай білмей келгенмін.

Фархад: – Менің өлкем алыста, достық деген елденмін.

Хұсрау: – Немен сауда жасайды, қияннан келіп қайдағы?

Фархад: – Жүректерін айырбастап, қайғы арқалап қайтады.

Хұсрау: – Жүректерді тастап кету оңай емес екен ғой.

Фархад: – Бұл махаббат әркімге олжа бермес мекен ғой.

(Аударған Ө.Күмісбаев)

Данышпан ақынның адамның ке­мел­денуі мен жүректі әспеттеуі, ізгілік пен махаббатты, адамның ар-намысын, мұқалмас жігерін дәріптеуі, әділетті қоғамды, қайырымды мекенді арман-аңсар етуі бағзы түркілік «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын» Жерұйық – Өтүкен әпсанасымен, сонымен бір­ге кейінгі Әбу Насыр әл-Фараби мұ­ратымен терең үйлесіп қабысады. Әл­бет­те, антикалық санаткерлер мен үнді даналарының ой ұшқындары да Низами Гәнжауи өнернамасында айрықша із қалдырғаны аңдалады. Адамзаттың ақыл-ой қазынасының тұнығымен суарылған оның озық туындыларының мәңгілік жасау сыры да осында болса керек. Мәселен, ақынның суреттеуінде Ескендір ел қамын жеген, қара қылды қақ жарған әділетті, мінсіз патша, заманынан озған ойшыл, оның қасында еріп жүрген нөкерлері Аристотель, Валис (Фалес Милетский), Сократ, Пулинас (Аполлоний Тианский), Фурфуриус (Порфирий Тирский), Хермис (Гермес Трисмегист) және Платон.

Ол жаһанды шарлап жүріп Әзер­бай­жанның Барда өлкесінен ару патша­­йым Нушабе еліне келеді. Ақын Әзербай­­жан жерінің сұлулығын, Барда қаласы­­ның әсемдігін, адамдарының жомарт пейі­лін құлпыртып айшықтайды. Жи­һан­­кез ол елде тек қана әйелдер өмір сүре­ті­нін, ғажайып әділет орнағаны­на куә болады. Елші болып пішінін өзгер­тіп жасырынып келген Ескендір патшаны Нушабе ханым біліп қояды, себебі Зұлқарнайынның суреті сарай қорында бар болатын. Ол ұлық мейманның құрметіне ұлан-асыр той жасап, дастарқан тартады. Мұндағы ас мәзірі патша мен оның сарбаздарын таңғалдырады. Себебі Нушабе ханым тағамның орнына, дастарқанға үйіп-төгіп небір асыл тас, жауһарларды жайнатып қояды. Бұған патша қайран қалып, себебін сұрағанда ханшайым былай деп жа­уап береді:

Сізге тамақ болмаса гауһар маржан,

Ел тонайсың неліктен салып  майдан.

Жылтыраған меруерт, жақұт,  лағыл,

Ашыққанға бидайдай болсын  қайдан?

Көздің құртын алатын асыл тасқа,

Алданып ашкөз жандар жолдан тайған.

Талай адам аштықтан  бұралып жүр,

Соның қамын кім ойлар,  патшам, ойлан?!

(Аударған А.Тойшанұлы)

«Ескендірнама» дастаны «Шараф­нама» (Даңқ кітабы) және «Икбалнаме» (Бақыт кітабы) атты екі бөлімнен тұра­тыны белгілі. Соңғы бөлімде Ескен­дір патша әлемді шарлап жүріп солтүстік қиырдан «Ізгі қалаға» тап болады. Бұл ғажайып мекеннің сипаты да Әбу Насыр әл-Фараби трактатында баян­далған әділетті қала-мемлекетке ұқсас болуы түркі ұлыларының ара­сын­дағы дәстүр сабақтастығы берік бол­ғандығының бір дәлелі-сынды. Бұл қалада әрбір адамның құқы тең, би­леуші мен бағынушыда айырма жоқ, бай мен кедей деген түсінік жойыл­ған, зорлық-зомбылық атымен жоқ, қожайын мен құл деген болмайды, ауру, аштық пен жалаңаштық жоқ, адамдар қартайғанша бақытты өмір сүре береді, себебі әділет салтанат құ­рып, тұрғындар еркіндікпен толық қам­тамасыз етілген. Егер қапелімде біреу әділет заңын бұзса, оны адамдар бұл өл­кеден қуып жібереді екен. Ежелгі түр­­кінің «Мәңгі ел» әпсанасынан бас­тау алып бауырлас халықтардың эпи­ка­­­лық санасына арқау болған осы ізгі ме­­кен­­ді Низами асқақтата жырлайды. Оның тұрғындары жиһанкезге былай дейді:

Біздің елде болмайды ұрлық-қарлық,

Қажетсіз боп есіктен құлыпты  алдық.

Мұнда жоқ алдап-арбау, өтірік айту,

Қорқыныш, зорлық, қорлық, кіріптарлық.

Сиырлар ен жайлауды аралайды,

Біреу бағып, оны ешкім қамамайды.

Сенсеңіз, жыртқышқа да зиын біткен,

Арыстан-қасқыр табынға жоламайды.

(Аударған А.Тойшанұлы)

Гәнжауидің әлеуметтік-утопиялық көзқарастары, асыл мұраттары көне түркі, орта ғасырлық түркі жазба әдеби мұрасы, халық қазынасымен тығыз астасып жатуы қайран қалдырады. Ол жырына арқау еткен тақырыптарды шығыс классиктерінің баршасы нәзира үлгісі бойынша қайтадан жаңғыртып жырлап, өнегелі мектеп қалыптастырған. Әлбетте, Низами поэзиясының дәстүрлі өрнегі қазақ поэзиясында Шортанбай, Дулат, Абай, Шәкәрім, Шәңгерей, Шәді, Мәшһүр Жүсіп, Ақан сері, Тұрмағамбет секілді сөз зергерлерінің шығармаларында айқын байқалып тұрады.

Ұлы Абай ұстазы Низами Гәнжауи­ден көп үлгі үйренгені оның өлеңдері­нің ой құнары мен көркемдік кестесі­нен аңдалады. Ақын Абай нәзира­шыл­дық дәстүрінде «Ескендір» поэ­масын жырлағаны анық. Бірақ ол ұлы ұстазына құр еліктемей оның мұрасын шығармашылықпен еркін меңгеріп, өзі өмір сүріп отырған дәуірінің шын­дығы тұрғысынан бағамдағаны байқа­лады. Низами «Хамсасында» кейіпкер болған барша патшаларды сынап-мінеп, тек қана Ескендірді мінсіз патша, әділетті билеуші, ерекше асылзада етіп бейнелейді. Науаи да осы сүрлеу­ді ұстанады. Абай болса, керісінше Ескендірді жойқын шапқыншылық жасап ел жаулаған ашкөз жеміт патша ретінде әшкерелеп, «бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық» деп өз өлеңінде айтқанындай дана Аристотельді асқақтатады. Пенденің тойымсыз көзі бір шымшым топыраққа тояды деген ескі аңызды тәмсіл етіп, айналасындағы замандастарға, оқырмандарға сыншыл ой тастап, ғибрат беруді, дүниеқоңыздықтан сақтандыруды мақсұт тұтады.

Низами мен Абайда үндес үлгі, орамдас ой сарыны мол кездеседі:

Низами:

Жазмышты ұқ, – фәнилік бұл іс пен атақ,

Бәрі де болар бір күн көр-топырақ.

(Аударған Қ.Бекқожин)

Абай:

Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,

Бүгінгі өмір жарқылдап  алдар бірақ.

Ұлы Абай дәстүрін кейінгі толқын қазақ ақындары жасампаздықпен жаң­ғыртты. Данышпан Низами Гән­жауидің «Ләйлі-Мәжнүн» дастанын Т.Жароков, Т.Әлімқұлов, Ғ.Орманов, Қ.Аманжолов, Ж.Сыздықов, Д.Әбілов, А.Жұмағалиев бастаған бір топ әйгілі ақындар аударып, 1947 жылы Низами Гәнжауидің 800 жылдық мерей­тойына тарту етті. 1980 жылы «Жеті ару» поэма­сын көрнекті ақын Қ.Бекқожин аударып жариялады.

Низами Гәнжауи отыздан асқан шағында қыпшақ қызы Әппаққа үй­леніп, оған көптеген өлеңін арнап, асыл жарының бейнесін, мөлдір махаб­ба­тын жыр-дастандарында ше­бер­лікпен мүсіндеген. Осы шежіре­лік тарихтан шабытына алау жаққан ақиық ақын Қ.Бекқожин 1974 жылы «Әппақнама» дастанын жазады. Қ.Қуанышбаев театры Низами Гән­жауидің «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны желісі бойынша спектакль әзірлеп, 2019 жылы табыс­ты сахналап, көрерменге көне ғасыр күмбірін жеткізді.

Сөз асыл талай ғайып сыр ашатын,

Әлеммен сыры жұмбақ сырласатын.

Бүгін бардың ертең-ақ бәрі өшер,

Сөз ғана мәңгі жасап, майдан кешер!

Бақ солар, жібек шіріп, күмбез құлар,

Бәрі-бәрі желге кетер, тек сөз қалар.

(Аударған Қ.Бекқожин)

– деп түркі халқының данышпан ақыны Низами Гәнжауи жырлағандай шайырдың өнер әлеміндегі шұғыласы адамзат баласының жүрегіне нұрлы шуағын мәңгі шаша береді.

 

Дархан Қыдырәлі

egemen.kz: https://egemen.kz/article/270908-zhauqar-dgyrdynh-tadgin-kigen-nizami
© egemen.kz