Мұхтар ТІЛЕУБЕРДІ,

Қазақстан Республикасының

Сыртқы істер министрі

 

Биыл «29 тамыз» ерекше күн ретінде Қазақстанның ядролық қаруға қарсы күш-жігерінің тарихына енді. Бұл тек оныншы мерейтойлық Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдар күнін мерекелеу ғана емес. Бұл күні Қазақстан БҰҰ Хатшылығына депозитарий ретінде, ЯҚТШ қысқартылған атауымен белгілі, Ядролық қаруға тыйым салу туралы шартты ратификациялау туралы құралын тапсырды.

Бұл Шарттың тарихы 2012 жылдан бастап ядролық қарудың гуманитарлық салдары туралы бастаманы көтеруден басталады. Сол кездері біздің еліміз ядролық сынақтардың салдарынан зардап шеккендердің бірі ретінде осы бастамаларды қолдады, олар кейіннен ядролық қаруға тыйым салу туралы заңды міндетті шартты әзірлеу үшін жаппай қозғалысқа көшті. Қазақстан сондай-ақ Нью-Йорктегі БҰҰ штаб-пәтерінде кейінгі келіссөздер процесіне белсенді қатысты.

2017 жылғы 7 шілдеде ядросыз әлем жолын ұстанушылардың ұжымдық күш-жігері Шарт жобасының 122 мемлекетінің қолдауымен аяқталды. Бұл ядролық қаруды тежеуші фактор деп санауды жалғастыратын елдерге маңызды белгі болды.

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті-Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Әлем. 21-ші ғасыр» деген Манифестінде «өз қауіпсіздігін басқа мемлекеттердің қауіпсіздігіне қысым жасау есебінен қамтамасыз ету мүмкін емес», әсіресе бұл жаппай қырып-жою қаруына қатысты деп өте дәл атап өтті. Өкінішке орай, әлемдегі қазіргі жағдай ауытқуларға уақыт қалдырмайды. Адамзат енді ядролық қарумен күресу үшін «қолайлы сәтті» мерзімсіз күте алмайды. Осыған байланысты Елбасы нақты мерзімді ұсынды – БҰҰ-ның жүзжылдығына – 2045 жылға қарай ядролық қарусыз әлемге қол жеткізуді ұсынды.

Бұл идеяны қолдау үшін Қазақстанда «Ядролық қарусыз әлем және халықаралық қауіпсіздік үшін Назарбаев сыйлығы» құрылды. Осы жылы 29 тамызда Нұр-Сұлтанда Ядролық сынақтарға жан-жақты тыйым салу туралы Шарт Ұйымының Дайындық комиссиясының Атқарушы хатшысы Лассина Зербо және қайтыс болғаннан кейін Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің бұрынғы бас директоры Юкия Амано Сыйлық лауреаты атанды.

Осылайша, біз Елбасының тапсырмасына сәйкес нық жылжып келеміз. Және біз жалғыз емеспіз. Халықаралық қоғамдастық ядролық қару ешқашан ешбір жағдайда пайдаланылмайтындығына жалғыз және абсолютті кепілдік – бұл оның толық және қайтымсыз таратылуы деп 2018 жылғы 18 қаңтардағы БҰҰ ҚК арнайы тақырыптық брифингісінде Нұрсұлтан Назарбаев айтқан ақиқатты одан әрі түсінеді және бөліседі.

Сондай-ақ бұл игі мақсатқа 2015 жылы қабылданған және БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің басым көпшілігімен Қазақстанның бастамасымен 2015 жылы қабылданған және 2018 жылдың желтоқсанында жаңартылған «Ядролық қарудан азат әлем құру туралы жалпыға ортақ декларация» атты қазақстандық қарар шақырады. Ядросыз әлем құру үшін халықаралық қоғамдастықтың ядролық қырып-жоюдың тұрақты қаупінен арылуға деген шынайы ниетін көрсете отырып, Жол картасының осы түрінің жақтастарының саны әр жолы ұлғайып келеді (өткен жылы олардың саны 138 мемлекетке дейін өсті).

Ядролық қарусыз әлем жөніндегі жалпыға ортақ декларацияның негізгі мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ ҚР Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың антиядролық бастамалары ядролық қаруға тыйым салу туралы шартта тиісті көрініс тапты.

Ядролық қарусыздану тарихында бірінші болып заңды міндетті құжат болған ЯҚТШ-тың басты ережелері әлемдегі төртінші ядролық арсенал иегерінен ядролық қарусыздану және таратпау саласындағы көшбасшы елге дейінгі жолды өткен Қазақстанның принципті ұстанымына жауап береді.

БҰҰ жанындағы Қазақстанның Тұрақты өкілі Қайрат Омаровтың шартқа қол қоюы. 2018 жылғы 2 шілде, Нью-Йорк қ.

Шартқа Қазақстанның БҰҰ-ға кіруінің 26 жылдығына орай 2018 жылғы 2 наурызда Нью-Йоркте БҰҰ жанындағы Қазақстанның Тұрақты өкілі қол қойды, ал 2019 жылы 29 тамызда біздің еліміз БҰҰ-да ратификациялау құралын бере отырып, осы тарихи құжатқа ресми түрде қосылды. Бұл жаһандық ядролық қарудан азат әлем құру жөніндегі жаһандық күш-жігерге біздің еліміздің тағы бір маңызды іс жүзіндегі үлесіне айналды.

Шарттың күшіне енуі үшін оны 50 мемлекеттің бекітуі қажет. Бекітуге қажетті санының бірінші жартысын Боливия 2019 жылдың 6 тамызында Хиросиманы бомбалау күні жапты. 29 тамыз – Халықаралық ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдар күнінің 10-жылдығын атап өту кезінде, Қазақстан екінші жартысының шегін бағындырған, ЯҚТШ -қа қосылған 26-шы мемлекет болып табылады.

Кейбір дауларға қатысты Ядролық қаруға тыйым салу туралы шарт (ЯҚТСШ) және Ядролық қаруды таратпау туралы шарт (ЯҚТШ) арасындағы нормативтік қайшылықтар есебіне келетін болсақ, онда ЯҚТСШ ядролық қаруды таратпау режимінің іргетасы болып танылған ЯҚТШ-ты толықтырады.

Ядролық қару-жарақты бақылауды қамтамасыз етуге бағытталған қолданыстағы көптеген шарттардан айырмашылығы, ЯҚТСШ өз ережелерінде ядролық қару-жарақты иелену заңсыз және қауіпті екендігі туралы ойды айқын тұжырымдай отырып, барлығынан әрі қарай жүріп жатыр. Ол халықаралық құқықтағы осы бос орынды толтыруға және жаппай қырып-жою қаруына (ЖҚҚ) (ЖҚҚ үш түрі бар – ядролық, химиялық және биологиялық-тек ядролық қаруға заң жүзінде міндетті тыйым салынған жоқ) арналған шарттарға негізделген тыйым салулардың триадасын аяқтауға арналған.

Көптеген адамдар ЯҚТСШ-тың қабылдауына ядролық қарусыздану мен ядролық қарусыз әлемге қол жеткізу үшін күресте бүгінде елеулі стагнацияны бастан кешкен қауіпсіз және ақылға қонымды әлемге үміт ұшқындады. Әлемде адамзатты толығымен жою үшін жеткілікті 15 мыңға жуық ядролық боеголок әлі де бар. Бұл біздің ұжымдық осалдықтарымыз туралы және қарудың осы қатал түріне тыйым салу мен жоюдың маңызды қажеттілігі туралы тағы бір жарқын еске салу.

Ядролық қарумен байланысты қызметтің негізгі түрлеріне жалпыға бірдей тыйым сала отырып, ЯҚТСШ-ты орындауға жаңа құрал ықпал етеді және ядролық қаруды таратпау мен қарусызданудың қазіргі халықаралық режимін нығайтады.

Біз ЯҚТСШ-ның күшіне енуімен әлем қарусызданбайды және ядролық қатерден бір мезетте босатылмайды, бірақ ол санасуға тура келетін жаңа шындық жасайды.

Біздің соңғы мақсат – ядролық қарусыз әлемге қол жеткізу үшін әлі де алда жұмыс көп тұрғанын білеміз. Қазақстан осы болашақ үшін күресте көшбасшылар қатарында болды және әрдайым қалады. Бірлік пен мақсатқа берік ұстаным болған кезде әлем өзгере бастайды. Біз ядролық қару заңсыз және кез келген мемлекет үшін жалғыз ақылға қонымды жол ядролық қарудан бас тарту болып табылатын Жаңа шындықта өмір сүреміз.

ЯҚТСШ күшіне ену процесіне біздің қолдау көрсетуіміз – атом бомбалары мен ядролық қаруды сынаудың құрбандарын қоса алғанда, ядролық қаруды қолдану салдарынан зардап шеккендердің барлығына деген құрметіміз. Біздің ортақ міндетіміз – осындай қайғылы оқиғалардың қайталануына жол бермеу.

Біз өз қадамымызды жасадық. Енді ЯҚТСШ-тың қабылдауына дауыс берген және барлық адамзаттың болашақ тағдырына немқұрайлы қарайтын басқалардың кезегі. Қазақстан – 21 ғасырда әлемдік қоғамдастық ақырында жаппай қырып-жою қаруын қолдану қаупінен азат әлемге келуге тиіс екеніне сенімдімін.

________________________________________________

АВТОР ТУРАЛЫ. Тілеуберді Мұхтар Бескенұлы Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Қазақстан Республикасы Президентінің 2019 жылғы 18 қыркүйектегі №160 Жарлығымен болып тағайындалды.

С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің философия-экономика факультетін бітірген, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті жанындағы Азия және Африка институтында және Йенсе Университеті (Корей Республикасы) жанындағы Тілдер институтында тәжірибе алған.

Университетті аяқтағаннан кейін Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің философия тарихы және қытай филологиясы кафедраларында жұмыс істеген.

Дипломатиялық қызметін 1993 жылы атташе лауазымынан бастады. Орталық аппараттағы жұмыс барысында Азия елдері басқармасының үшінші хатшысы, Азия департаментінің бірінші хатшысы, Екіжақты ынтымақтастық департаментінің бөлім бастығы қызметтерін атқарды. Шетелде Қазақстанның Корей Республикасындағы Елшілігінде екінші хатшы және Израиль Мемлекетіндегі Елшілігінде кеңесші болып қызмет етті.

ҚР Президентінің Әкімшілігінде Мемлекеттік хатшының сыртқы саясат мәселелер жөніндегі кеңесшісі лауазымында жұмыс істеді. 2003 жылы Сыртқы істер Вице-министрі болып тағайындалды.

2004 жылы еліміздің Малайзиядағы Елшісі және 2005 жылдан бастап Индонезия Республикасы, Бруней Даруссалам және Филиппин Республикасындағы Елшісі қызметін қоса атқарды.

2009 жылы Қазақстанның Швейцария Конфедерациясындағы Елшісі болып тағайындалды және Лихтенштейн Княздігі мен Ватикан Мемлекетінде Елші қызметін қоса атқарды, сонымен қатар Женевадағы БҰҰ Бөлімшесінде және басқа да халықаралық ұйымдарда Қазақстан Республикасыны Тұрақты өкілі болды. 2015 жылы Қазақстанның Иерусалимдік Әулие Иоанн Егеменді Әскери Госпитальерлер Ордені жанындағы, Родостағы және Мальтадағы қоса атқарушы Елші болып аккредиттелді.

2016-2019 жылдары ҚР Сыртқы істер министрінің Бірінші орынбасары болған.

Төтенше және Өкілетті Елші дипломатиялық дәрежесі бар.